دیوان محاسبات اصلی ترین نهاد نظارتی مجلس در بخش مالی کشور است که بر اساس اصل 54 قانون اساسی، مستقل از قوه مجریه و به عنوان نهاد تخصصی و فنی قوه مقننه در امور مالی کشور عمل می کند. طبق اصل 55 نیز دیوان به کلیه حساب های وزارتخانه ها، مؤسسات، شرکت های دولتی و سایر دستگاه هایی که به نحوی از انحاء از بودجه کل کشور استفاده می کنند رسیدگی یا حسابرسی می نماید تا هیچ هزینه ای از اعتبارات موجه تجاوز نکرده و هر وجهی در محل خود به مصرف رسد.
مطابـق مـاده42 قانـون دیـوان محاسـبات کشـور، دیـوان بـراي انجـام وظايـف خـود می توانـد در تمامـی امـور مالـي كشـور تحقيـق و تفحـص نمايـد و در تمامـی مـوارد مسـتقيما مكاتبـه برقـرار نمايـد و تمـام مقامـات جمهـوری اسـلامی ايـران و کليـه اشـخاص و سـازمان هايـي كـه بـه نحـوی از انحاء از بودجه کل کشور استفاده می نمایند مکلف به پاسخگویی مستقیم می باشند، حتی در مواردی که از قانون محاسبات عمومی مستثنی شده باشند. بر همین اساس با توجه به اشراف کاملی که دیوان بر موارد مصرف بودجه دارد بسیار می تواند در جلوگیری از هدر رفت بیت المال که پول همه مردم می باشد و در نتیجه تضییع حقوق عامه مؤثر واقع شود؛ البته در صورتی که ضمانت اجرای مناسبی هم برای موارد تخلف از مصرف بیت المال پیش بینی و اعمال شود.
براساس ذیل اصل 55 قانون اساسی، دیوان مـحـاسـبـات، حساب ها و اسناد و مدارک مربوط به بودجه را برابر قـانـون جمع آوری و گزارش تفریغ بودجه[1] هر سال را بـه انضـمـام نظرات خود به مجلس شورای اسلامی تسلیم می نماید. ایـن گزارش باید در دسترس مردم گذاشته شود. این گزارش نیز مانند اختیار دیوان محاسبات در رسیدگی به حسـابهـای دستگاههای منتفع از بودجه فقط ناظر بـه اعـتـبـارات در بودجه کل کشور است و سایر اعتبارات دستگاهها را شـامـل نمیشود و این نکته نشان دهنده این است که دستگاهها در این خصوص نیز پاسخگویی به دیوان محاسبات نخـواهـنـد داشت تا این اشکال نیز در تحقق نظارت کامل مالی بـاقـی بماند.
نکته: تفریغ بودجه یک نوع حسابرسی کلی عملیات مالی دولت است و نشانگر درجه تطبیق یا عدم تطابق عملیات انجام شده توسط دولت بر مبناي محاسبات پیش بینی شده است. تفریغ بودجه، نظارت قوه مقننه نسبت به دخل وخرج کشور است. دیوان محاسبات کشور بر اساس قانون اساسی جمهوري ایران به منظور پاسداري از بیت المال، گزارش تفریغ بودجه سالانه را به انضمام نظرهاي خود به مجلس شوراي اسلامی ارائه می دهد.
مقــام معظــم رهبــری در دیــدار اعضــای کمیسـیون دیـوان محاسـبات مجلـس شـورای اسـلامی و مســئولان دیــوان محاســبات در تاریــخ 27/1/1375 دیــوان محاســبات را ابــزاری کارآمــد و بســیار مهــم. ایشان سـپرده شـدن دیـوان محاسـبات بـه مجلــس در قانــون اساســی را نشــانه اهمیــت کار اجرایــی – قضایــی ایـن دیـوان دانسـتند و تاثیـر نتایـج فعالیـت هـای دیـوان محاسـبات را در اوضـاع کشـور، بسـیار فراتـر از نتایـج حسابرسـی هـای صرفـاً مالـی خواندند.
در کشورهای پیشرفته ای از قبیل ایالات متحده، انگلستان، آلمان و یا کره جنوبی دیوان محاسبات استقلال و جایگاه ویژه ای دارد و در حفاظت از بودجه عمومی و محل خرج آن با کسی تعارف ندارد. به عنوان نمونه دیوان محاسبات آلمان به بررسی مدیریت مالی دولت می پردازد. حسابرسی درآمد سالانه و هزینه هاي دولتی بالغ بر بیش از 540 میلیارد یورو از وظایف آن می باشد. دیوان محاسبات بیشترین قدرت و نفوذ را در دولت دارد و مطابق سلسله مراتب سازمان هاي دولتی، مقامی در شأن ریاست جمهوري آلمان را دارا می باشد.